نگاهی به کنسرت-تئاتر «کلنل»

تراژدی وطن‌دوستان در سایه دیکتاتور دست‌نشانده

پرداختن به ماجراها و قهرمانان تاریخی در صحنه تئاتر کار دشوار و پیچیده‌ای است، چون برخلاف دیگر قالب‌های هنری، فضای محدود و ساکن تئاتر اجازه روایت موقعیت‌های مختلف را نمی‌دهد، به همین دلیل هم معمولا برای اجرای چنین موضوعاتی در تئاتر، از قالب نمایش میدانی استفاده می‌شود. اما این بار یک نمایش در همان قالب معمول تئاتری و در صحنه محدود تالار وحدت، درباره یک مقطع پرآشوب و سراسر التهاب و مملو از کشمکش به تماشا درآمده است؛ «کلنل» که بزرگ‌ترین مزیت آن، همین بازسازی باورپذیر و نزدیک به واقع پی‌در‌پی موقعیت‌ها با تمهید تغییر دائمی دکور یا طراحی صحنه است.

تئاتر-کنسرت «کلنل» یک نمایش بیوگرافیک یا پرتره و البته تاریخی است. چون از یک طرف محور اصلی روایت این نمایش حول زندگی یک شخصیت واقعی به نام محمدتقی پسیان (فرمانده ژاندارمری ایالت خراسان در اواخر قاجار) می‌گردد و از طرفی هم نگاهی به شرایط اجتماعی و سیاسی آن مقطع از تاریخ دارد.

کلنل محمدتقی پسیان، یکی از شخصیت‌های نظامی برجسته تاریخ معاصر ایران است که تا به حال کمتر درباره او صحبت شده است. متأسفانه یکی از مشکلات رایج در شناخت گذشته بین برخی از مردم این است که با وجود اینکه شخصیت‌های ضدملی و منفی را می‌شناسند –آن هم به صورت تحریف شده و جعلی- اما درک و شناخت چندانی نسبت به انسان‌های بزرگ و وطن‌دوستی چون تقی پسیان ندارند. این را می‌توان یک نوع وارونگی تاریخی دانست؛ حقیران مشهور و بزرگان مغفول و مهجور! که البته این ناشی از سلطه و نفوذ فرهنگی است. احتمالا خیلی از عوام بلافاصله نام رضا میرپنج یا همان رضاشاه را می‌شناسند اما حتی نام کلنل پسیان را هم نشنیده‌اند! نمایش «کلنل» از این نظر مهم است که حداقل موجب غفلت‌زدایی از یک بزرگِ گمنام که قربانی بدنامان تاریخ شده بود، می‌شود. هر چند که دهه‌های قبل، یک فیلم سینمایی نیز با همین نام و درباره این شخصیت برجسته تاریخی تولید شده بود.

ما در این کنسرت-تئاتر ماجرای یک نابغه مدیریت و نظامی‌گری با نام محمدتقی پسیان را می‌بینیم که موفقیت و پیشرفت و عشق و عیش در غرب را رها می‌کند و در روزگار بحران و سختی به یاری وطن می‌شتابد؛ در سن 30 سالگی به درجه کلنل (سرهنگ) می‌رسد و اداره ژاندارمری بزرگ‌ترین ایالت ایران زمین را عهده‌دار می‌گردد و انقلابی در آن خطه به پا می‌کند؛ رویکرد ملی و مردمی و عادلانه این فرمانده باعث می‌شود تا در شرایط نامتلاطم سال‌های پایانی سلطنت قاجار، رضایت رعیت را برانگیزد و امنیت و عدالت نسبی را به آن بخش از ایران حاکم نماید. اما فتنه روزگار،‌ گریبان این فرمانده را نیز می‌گیرد و یاران رضاخان، این قزاق دست‌نشانده سفارت انگلیس، او را به خیانت متهم و سرانجام سر از تنش جدا کردند! در فواصل نمایش نیز محمدمعتمدی که در نقش عارف قزوینی که یکی از دوستان نزدیک کلنل پسیان بود بازی می‌کند، روی صحنه می‌آید و تصنیف‌هایی را با همان حس و حال قجری می‌خواند.

نمایش «کلنل» مانند هر اثر هنری با درونمایه تاریخی، ترسیم‌کننده حال و آینده نیز است. این نمایش درواقع راوی تقابل همیشگی وطن‌دوستان و بیگانه‌پرستان را مقابل چشم مخاطب قرار می‌دهد تا خودش در خشت ناهموار تاریخ، به درک و شناخت درستی از حقیقت دست پیدا کند. البته در متن نمایش، کنایات خاصی –احتمالا در جهت جذب مخاطب خاکستری- وجود دارد، اما رویکرد کلی نمایش، استعمارستیز و درباره تأثیر منفی سلطه و نفوذ بیگانگان و در ستایش از یک چهره نظامی ملی است. درواقع، خلاصه این نمایش را می‌توان در بیتی از عارف قزوینی برای کلنل پسیان و گویای تنگنای آن زمانه بر وطن دوستان دانست. همان بیتی که بعد از مرگ شهادت‌وار کلنل، معتمدی حاضر می‌شود و به آواز می‌خواند:

این سر که نشان سرپرستی ‌است

امـروز رهـا ز قـیـد هـستی ‌است

بـا دیـده عـبـرتـش ببینـید

کایـن عـاقبت وطن‌پرستی ‌ا‌ست

کاظم سیاحی با چهره و ظاهری متفاوت از آنچه در سریال‌های تلویزیونی از او دیده بودیم، در این نمایش حاضر شده است، طوری که در نگاه اول ناشناس است اما صدایش آشنا می‌نماید. محمد معتمدی یکی از خوانندگان توانای امروز ماست که بخشی از هنرش را در این نمایش اجرا می‌کند. هر چند بازیگری‌اش به خوبی خوانندگی‌اش نیست و به نظر، شخصیت عارف قزوینی توسط این خواننده خوش صدا، درنیامده است و تأثیرگذار نیست.

طراحی صحنه در نمایش‌های تاریخی بسیار مهم است و نقش مؤثری در فضاسازی و انتقال مفاهیم دارد. طراحی صحنه در نمایش «کلنل» گرچه زیبا و چشم نواز و فاخر است، اما این طراحی، چندان دال بر زمان و زمانه‌ای که در نمایش روایت می‌شود، نیست و خیلی کلی و عام به نظر می‌رسد. همچنین سیر روایت در اواسط کار، افت می‌کند؛ هم ضرباهنگ کار کند می‌شود و صحنه‌ها طولانی! حجم دیالوگ‌ها نیز مطول و خسته‌کننده می‌گردد.

ضمن اینکه در بخش‌های پایانی نمایش نیز مانند بخش‌های ابتدائی آن، توضیح مکتوب وقایع لازم بود تا برخی ابهامات، مثل ماجرای کودتای اسفند 1299 و... برای تماشاگر برطرف می‌شد.

مطالب بیشتر را در تلگرام دنبال کنید: https://t.me/arashfahim1396